Phản xạ nguyên phát ở trẻ sơ sinh

Phản xạ nguyên phát, còn được gọi là phản xạ sơ sinh hoặc phản xạ có từ khi sinh ra, là những cử động tự động, không chủ ý, xuất hiện ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ. Những phản xạ này là một phần quan trọng của hệ thần kinh đang phát triển của bé và đóng vai trò thiết yếu trong những tháng đầu đời.

Phản xạ nguyên phát là gì ?

• Định nghĩa và tầm quan trọng: Phản xạ nguyên phát là các phản ứng tự nhiên, vốn có mà trẻ sơ sinh thể hiện để đáp ứng với các kích thích cụ thể từ môi trường bên ngoài. Chúng là những “chương trình” thần kinh được cài đặt sẵn, giúp trẻ thích nghi với cuộc sống bên ngoài tử cung và thực hiện các hoạt động sống còn.
• Vai trò trong sự phát triển: Những phản xạ này không chỉ giúp trẻ tồn tại mà còn là nền tảng cho sự phát triển vận động, nhận thức và cảm xúc sau này. Chúng giúp trẻ thực hiện các hành động như bú mút, nắm bắt, phản ứng với âm thanh lớn và chuẩn bị cho các kỹ năng vận động phức tạp hơn như bò, đi, đứng.
• Phân biệt với các loại phản xạ khác: Khác với các phản xạ có điều kiện (ví dụ như phản xạ tiết nước bọt) được học hỏi qua kinh nghiệm, phản xạ nguyên phát là bẩm sinh. Chúng khác với các phản xạ bảo vệ (ví dụ như ho, hắt hơi) vốn tồn tại suốt đời để bảo vệ cơ thể khỏi các tác nhân gây hại.

Tại sao phản xạ nguyên phát quan trọng?

Phản xạ nguyên phát đóng vai trò vô cùng quan trọng trong giai đoạn sơ sinh vì nhiều lý do:

• Đánh giá sức khỏe thần kinh và sự phát triển: Sự hiện diện, tính đối xứng, và sức mạnh của phản xạ nguyên phát là những chỉ số quan trọng để đánh giá sức khỏe hệ thần kinh của trẻ sơ sinh. Phản xạ yếu, quá mạnh, không đối xứng hoặc không xuất hiện có thể là dấu hiệu của các vấn đề về não bộ, dây thần kinh hoặc cơ bắp.
• Hỗ trợ các hoạt động sống cơ bản: Nhiều phản xạ nguyên phát có vai trò trực tiếp trong việc giúp trẻ sơ sinh thực hiện các hoạt động sống cơ bản như bú (phản xạ bú mút và mút), tìm kiếm nguồn thức ăn (phản xạ bú mút), và tự bảo vệ (phản xạ Moro). Nhờ những phản xạ này, trẻ có thể thích nghi với cuộc sống bên ngoài bụng mẹ ngay từ những giây phút đầu đời.
• Tiền đề cho các kỹ năng vận động và nhận thức phức tạp hơn: Mặc dù phản xạ nguyên phát sẽ biến mất theo thời gian, nhưng chúng đóng vai trò như “bước đệm” cho sự phát triển các kỹ năng vận động và nhận thức phức tạp hơn sau này.

Khi nào phản xạ nguyên phát biến mất?

Hầu hết các phản xạ nguyên phát sẽ tự động biến mất khi trẻ lớn hơn, thường trong khoảng từ 3 đến 12 tháng tuổi. Sự biến mất của các phản xạ này là một dấu hiệu tích cực cho thấy não bộ của trẻ đang phát triển và trưởng thành. Khi vỏ não phát triển mạnh mẽ hơn, trẻ bắt đầu kiểm soát các cử động của mình một cách chủ động, thay thế các phản xạ tự động bằng các hành động có ý thức.

• Thời điểm biến mất theo độ tuổi: Mỗi phản xạ nguyên phát có thời điểm biến mất khác nhau, nhưng nhìn chung, chúng sẽ giảm dần và biến mất trong năm đầu đời.
• Sự thay thế bằng vận động chủ động: Khi các phản xạ nguyên phát biến mất, chúng được thay thế bằng các vận động chủ động và có ý thức.
• Lưu ý về sự tồn tại kéo dài hoặc bất thường: Sự tồn tại kéo dài của một số phản xạ nhất định có thể gây cản trở cho sự phát triển các kỹ năng vận động tinh và vận động thô sau này. Do đó, việc theo dõi sự xuất hiện và biến mất của phản xạ nguyên phát là một phần quan trọng trong việc chăm sóc sức khỏe trẻ sơ sinh và phát hiện sớm các vấn đề tiềm ẩn.

Các phản xạ nguyên phát quan trọng ở trẻ sơ sinh

Phản xạ Moro (Moro Reflex)

Phản xạ Moro, còn được gọi là phản xạ giật mình, là một trong những phản xạ nguyên phát nổi bật nhất ở trẻ sơ sinh. Nó thường xuất hiện khi trẻ bị giật mình đột ngột bởi tiếng ồn lớn, ánh sáng mạnh, hoặc cảm giác bị mất thăng bằng.

• Mô tả phản xạ: Khi bị kích thích, trẻ sẽ phản ứng bằng cách duỗi thẳng tay và chân, mở rộng các ngón tay, ưỡn người ra sau và sau đó nhanh chóng co tay và chân lại, khép tay vào ngực như thể đang ôm lấy một vật gì đó. Đôi khi trẻ có thể khóc kèm theo phản xạ này.
• Thời điểm xuất hiện và biến mất: Phản xạ Moro thường xuất hiện ngay từ khi sinh ra và mạnh mẽ nhất trong tháng đầu đời. Nó thường bắt đầu suy yếu sau khoảng 2 tháng và biến mất hoàn toàn vào khoảng 3-6 tháng tuổi.
• Vai trò và ý nghĩa: Phản xạ Moro được cho là có vai trò bảo vệ trẻ sơ sinh khỏi nguy hiểm bằng cách giúp trẻ bám víu vào người chăm sóc khi cảm thấy bị đe dọa hoặc mất thăng bằng. Nó cũng có thể liên quan đến sự phát triển phản ứng giật mình và khả năng tự trấn an sau này.

Phản xạ Bú mút (Rooting Reflex)

Phản xạ bú mút là một phản xạ nguyên phát quan trọng giúp trẻ sơ sinh tìm kiếm nguồn thức ăn. Được kích hoạt khi chạm nhẹ vào má hoặc khóe miệng của trẻ.

• Mô tả phản xạ: Khi má hoặc khóe miệng bị chạm vào, trẻ sẽ quay đầu về phía bị kích thích, mở miệng và có xu hướng mút vào bất cứ thứ gì chạm vào môi, như ngón tay, núm vú hoặc bình sữa.
• Thời điểm xuất hiện và biến mất: Phản xạ bú mút đã có mặt từ khi sinh ra và rất mạnh mẽ trong những tháng đầu đời. Nó thường biến mất vào khoảng 3-4 tháng tuổi, khi trẻ đã học được cách chủ động tìm kiếm và tiếp cận nguồn thức ăn bằng mắt và cử động đầu có chủ ý.
• Vai trò và ý nghĩa: Phản xạ bú mút đảm bảo rằng trẻ sơ sinh có thể tìm thấy núm vú mẹ hoặc bình sữa một cách hiệu quả để bú và nhận được dinh dưỡng cần thiết cho sự sống còn và phát triển.

Phản xạ Mút (Sucking Reflex)

Phản xạ mút là phản xạ quan trọng giúp trẻ sơ sinh bú sữa, hấp thụ chất dinh dưỡng.

• Mô tả phản xạ: Khi một vật gì đó được đặt vào miệng trẻ, chẳng hạn như ngón tay hoặc núm vú, trẻ sẽ bắt đầu mút một cách nhịp nhàng và tự động.
• Thời điểm xuất hiện và biến mất: Phản xạ mút đã có từ trong bụng mẹ và tồn tại mạnh mẽ sau khi sinh. Nó thường duy trì đến khoảng 12 tháng tuổi, và sau đó dần dần chuyển thành hành động mút có ý thức khi trẻ lớn hơn và bắt đầu ăn dặm.
• Vai trò và ý nghĩa: Phản xạ nguyên phát này cho phép trẻ sơ sinh bú sữa mẹ hoặc sữa công thức một cách hiệu quả để hấp thụ dinh dưỡng. Ngoài ra, mút còn có tác dụng trấn an và làm dịu trẻ, giúp trẻ cảm thấy thoải mái và an toàn.

Phản xạ Nắm tay (Palmar Grasp Reflex)

Phản xạ nắm tay là một phản xạ rất dễ quan sát ở trẻ sơ sinh, thể hiện khả năng nắm chặt các vật đặt vào lòng bàn tay.

• Mô tả phản xạ: Khi một vật, chẳng hạn như ngón tay của bạn, được đặt vào lòng bàn tay của trẻ, trẻ sẽ nắm chặt ngón tay đó một cách bản năng. Lực nắm có thể khá mạnh, đến mức đôi khi trẻ có thể nhấc bổng lên khỏi mặt bàn nếu được nắm vào ngón tay của người lớn.
• Thời điểm xuất hiện và biến mất: Phản xạ nắm tay đã tồn tại ngay khi sinh và mạnh mẽ nhất trong 1-2 tháng đầu. Nó thường bắt đầu yếu đi vào khoảng 3-4 tháng và biến mất hoàn toàn vào khoảng 5-6 tháng tuổi, nhường chỗ cho khả năng cầm nắm đồ vật có chủ ý.
• Vai trò và ý nghĩa: Phản xạ nguyên phát này có thể là tàn dư tiến hóa từ tổ tiên loài linh trưởng của chúng ta, giúp con non bám chặt vào lông mẹ để được an toàn. Ở trẻ sơ sinh hiện đại, phản xạ này có thể giúp tăng cường sự gắn kết giữa cha mẹ và con cái, cũng như là bước đầu cho sự phát triển kỹ năng vận động tinh sau này.

Phản xạ Nắm chân (Plantar Grasp Reflex)

Tương tự như phản xạ nguyên phát nắm tay, phản xạ nắm chân thể hiện khả năng nắm chặt bằng các ngón chân khi có kích thích ở lòng bàn chân.

• Mô tả phản xạ: Khi ấn nhẹ vào lòng bàn chân, ngay dưới các ngón chân, các ngón chân của trẻ sẽ cong lại và nắm chặt vào vật kích thích.
• Thời điểm xuất hiện và biến mất: Phản xạ nắm chân cũng xuất hiện từ khi sinh và thường biến mất muộn hơn phản xạ nắm tay, thường vào khoảng 9-12 tháng tuổi, trùng với thời điểm trẻ bắt đầu tập đứng và đi.
• Vai trò và ý nghĩa: Vai trò chính xác của phản xạ nắm chân chưa được hiểu rõ hoàn toàn, nhưng có thể liên quan đến việc chuẩn bị cho trẻ đứng và đi bằng cách tăng cường sự tiếp xúc và ổn định của bàn chân trên mặt đất.

Phản xạ đầu cổ bất đối xứng (Asymmetric Tonic Neck Reflex)

Phản xạ đầu cổ bất đối xứng là một phản xạ đặc trưng khi đầu trẻ được xoay sang một bên.

• Mô tả phản xạ: Khi đầu trẻ đang nằm ngửa được xoay sang một bên (ví dụ sang phải), tay và chân ở bên cùng hướng đầu xoay (bên phải) sẽ duỗi thẳng ra, trong khi tay và chân ở bên ngược lại (bên trái) sẽ co lại.
• Thời điểm xuất hiện và biến mất: Phản xạ đầu cổ bất đối xứng xuất hiện khoảng 18 tuần tuổi thai và rõ ràng nhất khi trẻ được 1 tháng tuổi. Nó thường biến mất vào khoảng 5-7 tháng tuổi.
• Vai trò và ý nghĩa: Phản xạ nguyên phát này được cho là có vai trò giúp phát triển sự phối hợp tay-mắt và là tiền đề cho các kỹ năng vận động sau này như với tay lấy đồ vật, bò, và lăn mình. Phản xạ đầu cổ bất đối xứng cũng có thể giúp trẻ tự giải phóng khỏi tư thế nằm sấp nếu bị úp mặt xuống.

Phản xạ Bước đi (Stepping Reflex)

Phản xạ bước đi thể hiện ở những cử động như bước đi khi trẻ được giữ thẳng đứng và bàn chân chạm vào mặt phẳng.

• Mô tả phản xạ: Khi giữ trẻ thẳng đứng sao cho bàn chân chạm vào mặt phẳng, trẻ sẽ tự động thực hiện các động tác bước đi, nhấc chân lên và đặt xuống luân phiên như thể đang bước đi.
• Thời điểm xuất hiện và biến mất: Phản xạ bước đi có thể xuất hiện ngay sau sinh hoặc vài ngày sau đó. Tuy nhiên, nó thường biến mất khá sớm, vào khoảng 2-3 tháng tuổi. Sự biến mất này không có nghĩa là trẻ quên cách đi, mà là do sự phát triển cân nặng và sức mạnh cơ bắp của trẻ chưa đủ để thực hiện việc đi lại thực sự.
• Vai trò và ý nghĩa: Phản xạ bước đi cho thấy hệ thần kinh trung ương của trẻ đã phát triển đủ để tạo ra các mẫu vận động cơ bản của việc đi bộ, mặc dù trẻ chưa đủ sức mạnh và sự kiểm soát để đi lại thực sự. Nó được coi là tiền đề quan trọng cho việc học đi sau này.

Phản xạ Babinski (Babinski Reflex)

Phản xạ Babinski là một phản xạ liên quan đến các ngón chân khi có kích thích ở lòng bàn chân.

• Mô tả phản xạ: Khi vuốt nhẹ từ gót chân dọc theo mép ngoài bàn chân hướng lên phía các ngón chân, các ngón chân của trẻ sẽ xòe ra và ngón chân cái thường duỗi ngược lên trên. Đây là phản ứng dương tính của phản xạ Babinski ở trẻ sơ sinh.
• Thời điểm xuất hiện và biến mất: Phản xạ Babinski có mặt từ khi sinh và thường biến mất vào khoảng 12-24 tháng tuổi. Sau thời điểm này, phản ứng Babinski bình thường ở người lớn và trẻ lớn hơn là các ngón chân sẽ khép lại khi bị kích thích tương tự (phản ứng âm tính).
• Vai trò và ý nghĩa: Phản xạ Babinski là một phản xạ quan trọng trong việc đánh giá chức năng thần kinh ở trẻ sơ sinh. Phản xạ Babinski dương tính ở trẻ sơ sinh là hoàn toàn bình thường và cho thấy hệ thần kinh của trẻ đang phát triển đúng hướng. Tuy nhiên, phản xạ Babinski dương tính ở trẻ lớn hơn hoặc người lớn có thể là dấu hiệu của các vấn đề thần kinh.

Phản xạ Cong thân mình (Galant Reflex)

Phản xạ cong thân mình, thể hiện ở sự cong mình của trẻ khi có kích thích dọc theo một bên lưng.

• Mô tả phản xạ: Khi vuốt nhẹ dọc theo một bên lưng của trẻ, từ vai đến hông, trẻ sẽ cong thân mình về phía bên được kích thích.
• Thời điểm xuất hiện và biến mất: Phản xạ cong thân mình xuất hiện vào khoảng tuần thai thứ 20 và thường biến mất vào khoảng 3-9 tháng tuổi.
• Vai trò và ý nghĩa: Vai trò chính xác của phản xạ Galant chưa được hiểu rõ hoàn toàn, nhưng nó có thể liên quan đến sự phát triển vận động, đặc biệt là các cử động cần thiết cho việc bò và lăn mình. Phản xạ cong thân mình cũng có thể hỗ trợ trẻ sơ sinh di chuyển ra khỏi ống sinh trong quá trình sinh nở.

Ý nghĩa lâm sàng của phản xạ nguyên phát

Đánh giá sự phát triển thần kinh thông qua phản xạ

Phản xạ nguyên phát là một công cụ quan trọng để đánh giá sự phát triển thần kinh của trẻ sơ sinh. Việc kiểm tra các phản xạ này là một phần thường quy của khám sức khỏe trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ.

• Sử dụng phản xạ để đánh giá sức khỏe thần kinh: Bằng cách quan sát sự hiện diện, tính đối xứng, sức mạnh và thời điểm biến mất của các phản xạ, có thể đánh giá sơ bộ về chức năng của hệ thần kinh trung ương của trẻ. Sự bất thường trong phản xạ có thể gợi ý về các vấn đề tiềm ẩn cần được theo dõi và đánh giá chuyên sâu hơn.
• Phản xạ bất thường hoặc không có và các dấu hiệu cảnh báo: Phản xạ yếu, mất đối xứng, không xuất hiện ở thời điểm nên có, hoặc tồn tại quá lâu sau thời điểm biến mất thông thường đều có thể là dấu hiệu cảnh báo. Những dấu hiệu này có thể liên quan đến các tình trạng như tổn thương não bộ do thiếu oxy khi sinh, xuất huyết não, nhiễm trùng hệ thần kinh, chậm phát triển vận động, bại não hoặc các vấn đề thần kinh khác.

Các vấn đề liên quan đến Phản xạ Nguyên phát kéo dài

Trong phần lớn trường hợp, phản xạ nguyên phát sẽ biến mất tự nhiên khi trẻ lớn lên. Tuy nhiên, ở một số trẻ, các phản xạ này có thể tồn tại lâu hơn bình thường, hay còn gọi là “phản xạ nguyên phát kéo dài” hoặc “phản xạ nguyên phát tích hợp chưa hoàn chỉnh”.

• Ảnh hưởng của việc phản xạ nguyên phát không biến mất đúng thời điểm: Sự tồn tại kéo dài của một số phản xạ nguyên phát, đặc biệt là sau giai đoạn 1 tuổi, có thể gây ra những ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển vận động, học tập và hành vi của trẻ.
• Các can thiệp và hỗ trợ khi cần thiết: Khi phát hiện trẻ có phản xạ nguyên phát kéo dài và có các dấu hiệu ảnh hưởng đến sự phát triển, Bác sĩ nhi khoa có thể đề xuất các can thiệp phù hợp. Các can thiệp có thể bao gồm các bài tập vận động đặc biệt, liệu pháp tích hợp giác quan, giúp trẻ tích hợp các phản xạ và phát triển các kỹ năng một cách tối ưu.

Kết luận về phản xạ nguyên phát

Phản xạ nguyên phát là những cử động tự động, bẩm sinh, đóng vai trò vô cùng quan trọng trong giai đoạn sơ sinh và những tháng đầu đời. Chúng không chỉ giúp trẻ thích nghi với cuộc sống bên ngoài tử cung và thực hiện các hoạt động sống còn, mà còn là nền tảng cho sự phát triển toàn diện về vận động, nhận thức và cảm xúc của trẻ sau này.